مروری اجمالی بر منشآت قائم‌مقام فراهانی

نویسنده: اکرم توکّلی‌جویباری (ری‌را جویباری)

مقدمه

منشآت قائم مقام فراهانی از مشهورترین متون ادبی دورۀ قاجار است. این اثر گرانبها به دو جهت ادبی و تاریخی ارزش فراوانی دارد (امیری، 1389: 9-5). با توجّه به اینکه اوضاع سیاسی اجتماعی هر دوره‌ای بر سبک و سیاق نوشتن در آن عصر بستگی دارد، منشآت قائم مقام فراهانی نیز از این امر مستثنی نبوده است (مدرسی و همکاران، 1396: 287). در اوایل دورۀ به دلیل مساعد بودن اوضاع جامعه، مردم توجّه بیشتری به دانش و فرهنگ داشتند. نکته‌ای دیگر را نیز باید در نظر داشت که بی‌تأثیر در رشد و شکوفایی نثر این دوره نبود از سرگیری ایجاد رابطه با اروپا و آشنایی بیشتر با هنر و فرهنگ اروپا بود. نامه‌نگاری‌های اداری در این دوره جان گرفت و سبک جدیدی نامه‌نگاری‌های دولتی در این عصر به وجود آمد که مبتکر این سبک و سیاق از نوشتن، قائم مقام فراهانی بود.

اینکه قائم مقام یک سیاستمدار است یا ادیب خود جای درنگ و تأمّل دارد. از جهتی می‌توان گفت او یک ادیب و سیاستمدار کاردان، مدبّر و دوراندیش بود. هم به فنون ادبی اشراف کامل داشت و هم در اصول مملکت‌داری فردی کارآمد بود. جنبۀ ادبی، خلاقی و تاریخی در مکاتبات اداری‌اش کاملاً مشهود است. روانی نثر، تشبیهات معمول، گاهی مدیحه‌سرایی و حتّی هزل‌گویی هم در نوشتار وی یافت می‌شود. به جهتی می‌توان گفت که «خدمات ادبی قائم مقام از خدمات سیاسی وی ذی قیمت‌تر است» (یغمایی، 1373: 18). قائم مقام، با به‌کار بردن لغات مأنوس نثر فارسی از سبک هندی دور ساخت و شالودۀ نثر‌نویسی امروز را پایه‌گذاری کرد (بامداد،1348). نثر آمیخته با طنز و اصطلاحات مأنوس و کاربردی به نوعی پیش‌درآمد نثر مشروطه محسوب می‌شود. از کاربرد صنایع ادبی اجتناب نمی‌کرد؛ امّا توجّه‌اش به ساده‌نویسی و روانی نثر معطوف بود. «استشهاد او به کلام قدیم زیاد است؛ امّا او کلام متقدمین را هنگامی به کار می­برد که حکم مثل سائر یافته باشد و آن­ها را به نوعی در کلام می­گنجاند که گویی جزو انشاء اوست، نه عاریتی و مأخوذ. عباراتش کوتاه­تر و ترکیباتش دل­انگیز و جان­پرور و او به واقع بزرگ­ترین نویسنده ایران در ادوار اخیر است، که به حق، نام نویسندگی بر او توان نهاد» (صفا، 1372).

منشآت از یکصد و بیست وسه نامۀ پارسی، سه نامۀ عربی، سه رسالۀ پارسی، یک رسالۀ عربی و شش دیباچه فراهم شده است. نامه ها که بخش اصلی کتاب را تشکیل می­دهند، به دو زبان فارسی و عربی و در سه نوع اخوانیات، سلطانیات و دیوانیات نوشته شده­اند. قائم مقام این نامه­ها را اغلب از طرف خود و گاه از طرف شاه و ولیعهد نوشته است. طول نامه­ها یکسان نیست. کوتاه­ترین آن­ها نامه­اي است که شامل یک بیت عربی و یک سطر و نیم نثر فارسی است. بعد از نامه­ها، دیباچه­ها بیشترین حجم کتاب را در بر گرفته است و تعداد آن­ها به شش دیباچه می­رسد. در باب طریقۀ استعمال اشعار در منشآت قائم مقام باید گفت ابیات بیشتر به صورت تک مصراع یا درج قسمتی از شعر فارسی یا عربی در عبارت است به طوري که تشخیص بسیاري از آن­ها مستلزم داشتن دانش شعري قوی است تا بتوان دانست این قطعه از عبارت برگرفته از شعر فلان شاعربوده یا از خود قائم مقام است. گاهی نیز جملات را موزون و شعرگونه به پایان می­برد که باز به همین مشکل برمی­خوریم که بدانیم آیا این طرز عبارت­پردازي در پایان جملات قسمتی از یک شعر است یا این­که جمله با نثري موزون پایان یافته است. مشکلاتی از این دست کار شمارش اشعار منشآت را بسیار دشوار می­کند(شیروانی، 1390: 186- 183).

مروری کوتاه بر شرح حال قائم مقام فراهانی

میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی معروف به «سیّد‌الوزراء» در سال 1193 هـ . ق در هزاوه فراهان از توابع اراك به دنیا آمد. پدرش میرزا عیسی «قائم مقام اول» و مادرش دختر  میرزا محمدحسین فراهانی بود. میرزا ابوالقاسم از سال 1209 هـ . ق و در حدود پانزده سالگی به دستگاه آقامحمدخان قاجار وارد شد و زیرنظر پدرش به انجام کارهاي کتابت پرداخت و در این کار به قدري توانا شد که امروز نامه هاي او به عنوان زیباترین و مهم ترین اسناد تاریخی و ادبی دورة قاجاریه محسوب می‌شود. پس از مرگ آقامحمدخان و آغاز پادشاهی فتحعلی شاه، به مدت هفت سال به خدمت ملک زادگان گمارده شد تا به عنوان مستوفی، امور مالیاتی و حقوقی را پیگیري نماید. از سال 1219 ه.ق تا 1226 هـ . ق در خدمت «میرزا شفیع مازندرانی» به کار دیوانی، تحریر و کتابت پرداخت. در سال 1226 هـ . ق پس از درگذشت برادر بزرگش، میرزا محمدحسن که وزیر دستگاه عباس‌میرزا بود، به دستور پدر به تبریز رفت و جاي برادرش را گرفت. کاردانی، لیاقت، به ویژه دلسوزي، ایمان و علاقۀ او به ایران و ایرانی سبب شد تا یک سال بعد، عبّاس‌میرزا او را براي مذاکره با روس‌ها بر سر جنگ‌هاي دو کشور به روسیه اعزام نماید. سرانجام پس از مرگ میرزا عیسی در سال 1237 هـ . ق کلیۀ مسئولیّت‌هاي او را به پسرش، میرزا ابوالقاسم ، واگذار کردند کردند و لقب قائم‌مقام نیز به وي اعطا گردید(دریاگشت، 1377).

وقتی مرگ عباس‌میرزا در سال 1249 هـ . ق اتفاق افتاد، قائم مقام به شدت متأثّر شد؛ زیرا صرف نظر از بعضی برخوردها و اقدامات نامناسبی که این شخص داشت در بسیاري از زمینه‌ها تنها موافق و پشتیبان ایده‌هاي میرزاابوالقاسم بود.در این زمان فتحعلی شاه، پسر عباس‌میرزا به نام محمدمیرزا را به ولیعهدي برگزید. قائم مقام طبق روال قبل و حتّی بیشتر از گذشته فعالیّت خویش را در دستگاه حکومت قاجار ادامه داد. پس از مرگ فتحعلی شاه در سال 1250 هـ . ق، بنا به وصیّت عباس میرزا، فرزندش محمدمیرزا با همکاري بسیار صمیمانه و جدّي قائم مقام و حمایت روس‌ها و انگلیسی‌ها به پادشاهی رسید و میرزاابوالقاسم نیز به مقام صدارت راه یافت. اقدامات این صدراعظم و مخالفت هاي وي با دخالت هاي روس و انگلیس‌و دسیسه هاي مزدورانه‌ي درباریان و به ویژه حاجی میرزا آقاسی که قلبش براي صدارت می تپید، محمدشاه را راضی به عزل و قتل قائم مقام نمود. این واقعه در ماه صفر سال1251 هـ . ق در باغ نگارستان تهران به وقوع پیوست و مأموران شاه پس از خفه کردن میرزاابوالقاسم، او را در حرم عبدالعظیم الحسنی(ع) و در نزدیکی مرقد مطهّر حضرت حمزه(ع) به خاك سپردند(دریاگشت، 1377).

ویژگی‌هاي شخصیتی قائم مقام

راز ماندگاري یاد و نام نیک بزرگان تاریخ ایران و اهل علم و ادب نشان از ویژگی‌هاي مثبت اخلاقی، علمی، سیاسی و اجتماعی آنان دارد. خصوصیّاتی که در صورت ثبت و ضبط دقیق، گذشت زمان و تغییر دوره‌ها و حکّام، تأثیري در کمرنگ شدن آن‌ها ندارد و چه بسا نام‌آوران اندیشمند، مبارزان حق‌جو، مصلحان نیک‌سرشت و نیکوکرداري که با گذشت صدها سال از دوران زندگی آنان، در ذهن، کار و برنامه‌هاي نسل حاضر شاهد مثال هستند و از آنان به نیکی یاد می‌شود. دوران زندگی قائم مقام و هم زمانی آن با حکومت قاجار که قریب دو قرن حیثیّت، حاکمیّت سیاسی، استقلال و آبادانی ایران را در سراشیبی سقوط و نابودي قرار داد، چراغ روشنی است که برهه اي از تاریخ قاجاریان را روشن نموده است و اگر در این دوران انسان‌هاي مصلح و نجات بخشی مثل او یا میرزاتقی خان امیرکبیر و افراد دیگر ظهور نمی‌کردند، همۀ تاریخ قاجاریه نقطۀ سیاهی بود که ابرقدرت‌هاي بزرگ و به ویژه روس‌ها و انگلیسی‌ها را به کلیّه ي نیّات پلید و برنامه هاي استثماري و استبدادي خود نایل می‌گرداند. برخورداري قائم مقام از نشان‌هاي ارزشی و اساسی، وي را به عنوان چهره‌اي مثبت در تاریخ مطرح نموده است. خصوصیّاتی که جنبۀ ظاهري نداشته بلکه قائم مقام به همۀ آن ایمان داشته و به آن عمل می‌کرده است(فلسفی، 1373).

آثار قائم مقام فراهانی

تألیفاتی از او بجا مانده است، «منشآت» که از فایده هاي علمی و ادبی بالایی برخوردار است و حاوي مکتوبات و نوشته‌هاي اوست. از دیگر آثار وي «جلایرنامه» است که در قالب مثنوي و فکاهی و انتقادي(انتقاد اوضاع درباریان و نقایص کشوري و لشکري) است. قائم مقام آن را به جلایر (غلام خود) نظم کرده است. سایر تألیفات وي عبارتند از: «رساله جهادیه، دیوان اشعار و رساله عروضیه». «فتح نامه» نخستین کتابی است که در ایران چاپ شد. این کتاب به زبان عربی و موضوع آن جنگ‌هاي ایران و روس بود و حوادث را تا زمان انتقاد عهدنامه گلستان دربر‌می‌گرفت (کلارکی، 1391: 45).

تاریخ تطوّر و ادوار نثر فارسی تا دوره قائم

منشآت یا نامه‌نگاری، به عنوان یکی از فنون انشا و نویسندگی در ادبیّات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد. این طرز از نوشتن در دوره‌های مختلف با عناوین گوناگون همچون: نامه، مکاتبات، مکاتیب، مکتوبات، مراسلات، رسائل، رقعات و توضیحات به غیر از جنبه‌های ادبی و زبان‌شناسی، فراز‌هایی از اوضاع تاریخی، اجتماعی و فرهنگی را می‌نمایاند (مهدی‌زاده، 1378).

«میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی وزیر محمّد شاه بزرگ‌ترین نویسنده عهد قاجاری است، که منشآت وی به نثر مصنوع لطیفی نگارش یافته است؛ و دقت در آوردن الفاظ مقرون به ذوق و ایراد معانی باریک بدانها اثری خاص بخشیده است. قائم مقام در آوردن صنایع لفظی اصراری نداشت. هر جا ذوق خداداد او جایز می‌شمرد از بعضی صنایع تا آنجا که به لطف کلام و روانی عبارت صدمه‌ای نرساند استفاده می‌کرد و گرنه پیرامون آن نمی‌گشت استشهاد او به کلام قدیم زیاد است؛ امّا او کلام متقدمین را هنگامی به کار می‌برد که حکم مثل سائر یافته باشد و آن­ها را به نوعی در کلام می­گنجاند که گویی جزو انشاء اوست، نه عاریتی و مأخوذ. عبارتش کوتاه تر و ترکیباتش دل‌انگیز و جان‌پرور و او به واقع بزرگ‌ترین نویسنده ایران در ادوار اخیر است،که به حق نام نویسندگی بر او توان نهاد» (صفا، 1372: 133).

تحوّل در شیوه‌های نثر فارسی را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد؛ البتّه باید متذکّر شد که مقاطع تاریخی این ادوار را نمی‌توان دقیق دانست؛ «دکتر صفا» این چهار دوره را به شرح ذیل تقسیم‌بندی کرده‌اند:

1.      دورۀ اوّل(از اوسط قرن چهارم تا اواسط قرن ششم هـ .ق)؛

2.      دورۀ دوم(از اوایل قرن ششم تا اواخر قرن هفتم هـ . ق)؛

3.      دورۀ سوم(از قرن هشتم تا نیمه اوّل قرن سیزده هـ . ق)؛

4.      دورۀ چهارم(از نیمۀ اوّل قرن سیزده تا دوره معاصر)(امیری، 1389).

فن انشاء در عصر قائم مقام

پس از سپري شدن دورة تکلّف در نثر منشآت-به ویژه در منشآت میرزا مهد ي خان استرآبادي- وقت آن رسیده بود که تحولی در نثر منشآت –همچون انواع دیگر نثر-به وجود آید. عوامل متعدد ي دست به دست هم داد و این تحول را به یک نهضت ادبی مبدل ساخت ،که ما این عوامل را به اجمال بر می شمریم.